Ang misteryo sa karaang aparador

MAHITUNGOD sa pamalak, ang bantogang magbabalak Thomas Stearns Eliot, mas naila sa kalibotan sa katitikan isip T.S. Eliot, nagkanayon: "Genuine poetry can communicate before it is understood."

Tinuod ang maong pahayag para kanako. Ang balak kinahanglan adunay sambog sa kayano--kayano sa pagkasulat, kayano sa mensahe, kayano sa tema, kayano sa estilo, ubp. aron dili kaayo maglisod ang mga magbabasa sa pagtugkad sa kahulogan sa balak.

Kay diha sa kayano, maniwniw sa magbabasa kon unsa kalawon ug kamaundanon sa mensahe nga buot ipaambit sa magbabalak. Hinuon, dili angay pagasabton nga tungod sa maong lagda sa kayano, ihurot na lamang pagtingal sa magbabalak ang kinatibuk-an niyang tema ngadto sa mga magbabasa. Ug wala nay silay lawak nga pagasudlan aron tuhogon ang buot ipasabot sa balak.
Daghan ang nakugang dihang gisab-ongan si Nebraskan poet Ted Kooser sa pasidungog isip ika-13 nga Poet Laureate sa Estados Unidos ug naghawid sa maong pwesto sulod sa duha ka termino gikan sa tuig 2004 ngadto sa tuig 2006. Dili tungod kay wa siyay mga libro sa mga balak, dili tungod kay wa siya sukad makadaog sa tigi sa sinulatay, kon dili tungod sa kayano lamang sa iyang mga obra kon itande sa uban nga gipurongpurongan usab sa maong prestihiyosong pasidungog sa Library of Congress. Dinhi kahinganlan si Stanley Kunitz kansang mga obra, labi na ang mga balak nga nasulod sa iyang librong Passing Through: The Later Poems, New and Selected, dili gayod sayon sabton sa mga yanong magbabasa.

Nganong gisulat ni Kooser ang yano nga mga tema sa yano nga estilo? Tamdi ang iyang tubag: "Every stranger's tolerance for poetry is compromised by much more important demands on his or her time. Therefore, I try to honor my reader's patience and generosity by presenting what I have to say as clearly and succinctly as possible.... Also, I try not to insult the reader's good sense by talking down; I don't see anything to gain by alluding to intellectual experiences that the reader may not have had. I do what I can to avoid being rude or offensive; most strangers, understandably, have a very low tolerance for displays of pique or anger or hysteria. Being harangued by a poet rarely endears a reader. I am also extremely wary of over cleverness; there is a definite limit to how much intellectual showing off a stranger can tolerate."

Sa laing higayon, si Kooser nagkanayon: "I would like to show average people, with a high school education or just a couple years of college, that they can understand poems. They are not to be afraid or feel they are being tricked by them. I'm trying to do that by example."

SA miaging tigi sa sinulatay sa Bathalad-Mindanao, ako ang gitudlong tsirman sa kategoriyang Balak. Agig paghatag og hustisya sa kahago sa mga magtatampo, gibalik-balik ko pagbasa ang mga salmot uban ang maukitong paghukngay niini. Dayon gihatagan sa grado.
Sa dihang nadawat ko ang hukom gikan sa mga kauban kong maghuhukom nga sila si Prof. Christine Godinez-Ortega, ang director sa tinuig nga Iligan National Writers Workshop sa MSU-IIT, ug Palanca-awardee Arturo Penaserada, naka-ingon kos akong kaugalingon nga daw susama ang among gikalawat nga lagda sa paghukom sa mga salmot subay usab sa giandam nga kriterya. Pulos nag-una sa among talaan sa mga mananaog ang Entry No. 04B, nga nag-ulohan "ANG KARAAN KONG APARADOR.”

SA ulohan lang daan, makita ang kayano sa tema sa maong balak. Apan bisan sa kayano, maayong pagkapanday ang pundasyon niini nga dili sayon mahugno kon sagpaon na sa mga nagpungasing pangutana gikan sa mga kritiko. Kini tungod kay maayong pagkahawid sa tagsulat ang displina sa pagpugong kon restraint aron dili ikayagyag sa hingpit ang gibati sa kasingkaing sa persona.

Gisulat sa estilong vers libre, ang balak "ANG KARAAN KONG APARADOR" nagsentro sa kinabuhi sa usa ka balo nga kanunay naghandom sa mitaliwan niyang asawa. Unsay anaa sa aparador? Ug nganong mahinungdanon kini sa persona sa maong balak? Panid-i ang nanag-unang mga linya sa balak:

Sulod sa mingaw kong lawak
may karaan akong aparador
nga giampingan. Hapuhapon
niini ang giuhaw kong
kasingkasing sa mitaliwan
nga mga katawa

Sakit ug pait ang mensahe nga gipadayag sa maong mga linya tungod sa mga pulong: mingaw, karaan, giuhaw, mitaliwan. Apan disiplinado ang tagsulat. Wala siya maghisgot og luha bisan tuod tataw kaayo nga diha sa tawhanong kasinatian, ang kamingaw makapatulo gayod sa mga lusok sa luha. Laing mga linya sa balak:

Di baya lalim kay may
mga anay nga naghulga. Haw-ang
ang lantay diin ang unlan
way dinagaang sa akong
mga bukton

Sa maong mga linya, makita nato ang kamingaw sa lawak. Wala nay kainit nga bunga sa pagbag-id sa panit sa duha ka binuhat nga nagminahalay sa usag-usa. Kay may mga anay nga naghulga sa aparador, masabtan ta nga kon dili kini maayo sa pag-atiman, hayan hingpit kining mahugno ug mahanaw gikan sa panan-aw sa nag-usara, nahibiling binuhat.

Sulod sa aparador, atua nagpahipi ang mga handomanan sa iyang mitaliwan nga kapikas—mga litrato nga walay pagkahupas diha sa handurawan sa persona. Pulos nagsabak sa kabatan-on o’ kalunhawan ang mga pulong nga gigamit sa magsusulat sa iyang paghulagway sa nahibiling mga handomanan. Kay ang mga pulong lunhaw ug kabuntagon nagpasundayag man sa kalab-as kun freshness. Matikdi kining mga linya:

… May mga ang-ang
kini nga ang sulod naghulad
sa kabililhon. Maayong
pagkahapnig ang mga hulagway
sa album—way pagkahupas
ang katahom ni Monina
nga nagsandig sa akong dughan
samtang nagyaka kami sa lunhawng
balili ug nagsud-ong sa makalamat
nga kabuntagon.

Makabuntog kaha ang anay? Moyukbo kaha ang persona sa hulga niini sa iyang karaang aparador? Sa akong tan-aw dili ug dili gayod! Kay bisan siya nag-usara na lamang, iyang gisaad nga kini iyang paga-alimahan gumikan kay ang iyang gugma kang Monina walay pagkahupas! Matikdi ang kataposang mga linya:

…Bisan
nag-inusara na lang ako—
ang karaan kong aparador
sa tanang panahon gialimahan
sa di matun-as kong gugma!

Nindot pagkatagik ang maong balak! Naglitanya kini sa kasinatian sa balo nga nagsugod sa mamingaw niyang lawak ug natapos sa way kamatayon niyang gugma sa mitaliwan niyang asawa. Daw nakatuman ang balak sa gibungat ni magbabalak Samuel Taylor Coleridge nga “poetry is the best words in the best order.” Pahalipay kang magsusulat Oliver P. Flores, ang tagsulat sa balak ‘ANG KARAAN KONG APARADOR’.

MANAGLAHI na ang among mga grado alang sa ikaduha hangtod sa kataposang dapit sa tigi. Apan human nasumada ang mga puntos, migula nga mananaog sa Ikaduhang Ganti ang Entry No. 02-B nga nag-ulohan og PANGANDOY.

Sama sa ANG KARAAN KONG APARADOR, yano lamang ang tema sa PANGANDOY. Naghisgot kini sa paningkamot nga gihimo sa tawo latas sa daghang mga hagit aron lamang makab-ot ang gitinguhang tingusbawan.

Niay patilaw nga mga linya gikan sa PANGANDOY:

Latas niadtong dalan nga masigpit
Sa kasingkasing sa kangiob
May aninag sa hanap nga anago
Miiwag sa nagsukarap nga pangindahay
Diin wa magsapayang mapandol
O, ba kaha hinuon mahisukamod
sa nagwali nga pagsulay
sa langyab sa kinabuhi
kay namasin nga sa layong unahan
Sa pag-utlan sa kahayag ug kangitngit
mosilib ang bulawanong bidlisiw
nga sa iyang dan-ag sapnayon
ang giiliw nga TINGUSBAWAN.

Pahalipay kang Miguel Canubida Obial Sr. Siya ang magsusulat likod sa balak PANGANDOY.

ANG Ikatulong Ganti nailok sa Entry No. 03-B nga nag-ulohan ANG BABAYENG MAKILILIMOS. Kini nga balak nagpintal sa inadlaw-adlaw-nga-hulagway sa aseras sa Dalan Colon: Ang pangindahay sa mga tawo nga daw giyam-iran sa kapalaran ibabaw ning kalibotan. Sentro sa maong balak ang babayeng makililimos.

Dinhi sa balak, adunay face-to-face encounter ang persona ug ang babayeng makililimos. Apan inay magpakiluoy ang makililimos, wala kiniy imik samtang gitutokan sa persona ang gikuptan niining lata. Matikdi kining mga linya:

Samtang mitutok ko sa
iyang gikuptang tayaong lata
gilinog ko sa dihang
akong nadungog ang
iyang siyaok sa pagpakahilom

Nganong makalinog man ang siyaok sa pagpakahilom sa babayeng makililimos? Usa kini ka baligho nga maayong pagkagamit sa magbabalak aron makahatag og dugang lamas sa balak.
May panultihon sa Eninglis nga 'action speaks louder than words.' Busa tungod sa 'siyaok sa pagpakahilom', nadani ang persona ug nakakuot gayod sa iyang tinipigan. [Timan-i nga ang tinipigan malisod gayod ipagawas]. Sutaa kini sa mosunod nga mga linya:

gihulgan sa
akong tinipigang piso ug
gipahiyoman. Apan
iya ra kong gisuklian og
duslak sa pagpakahilom

Ginaingon nga 'poetry mimics life'. Dimudo, kon ang kinabuhi puno sa mga baligho, mao usab ang balak ANG BABAYENG MAKILILIMOS kay kini naghubit man sa kinabuhi sa persona ug sa nagpakilimos. Congratulations kang magsusulat Kevin Lagunda sa iyang pag-ilok sa Ikatulong Ganti.

Ang nahukmang mga Pinasidunggan mao ang mosunod: CONSUMATUM EST ni Mario Batausa, Unang Pinasidunggan; ANG DILA SA ATONG MGA PINULONGANG BINISAYA ni Cris Fajardo, Ikaduhang Pinasidunggan; ug ANG YUKBO SA GARBO NGA GIPALAMBO ni Cris Fajardo, Ikatulong Pinasidunggan.

Pahalipay sa tanang mga mananaog sa 2008 Tigi sa Sinulatay og Balak sa Bathalad-Mindanao!

City Archives and Museum sa Cagayan de Oro gibuksan

SA mga turista ug dumuduaw sa Cagayan de Oro nga buot magpakisayod sa kasaysayan sa dakbayan, aduna nay dapit nga ilang maadtoan. Dili pa lang dugay, gisubhan sa kagamhanan sa dakbayan ang bag-ong City Archives and Museum nga anaa nahimutang sa karaang water tower tapad sa Archbishop Palace sa Cagayan de Oro Archdiocese sa simbahang Romano Katoliko.

Mao pa lamay pagpamanagbanag sa Adlawng Lunes, Disyembre 1, 2008, nagkatapok na sa maong dapit ang mga opisyal ug kawani sa lokal nga kagamhanan, barangay officials, mga sakop sa pundok sibiko ug uban pa aron sa pagsaksi sa blessing ug inawgurasyon sa City Archives and Museum. Si Mayor Constantino “Tinnex” Jaraula maoy nag-una sa naasoy nga halandomong okasyon.

Kahinumdoman nga gimando ni Mayor Jaraula nga mapadali ang restoration works sa karaang tangke sa tubig sa dihang ang Dakbayan sa Cagayan de Oro maoy mi-host sa Mindanao leg sa National Archives Day celebration kaniadtong Oktubre 21, 2008. Ang maong kalihokan hiniusang gisuportahan sa lokal nga kagamhanan ug ni Monsignor Rey Manuel S. Monsanto sa Cagayan de Oro Archdiocese, kinsa sakop sa Executive Council sa National Archives Committee sa National Commission for Culture and the Arts.

Kini nga water tower usa sa mga pre-war edifice sa dakbayan nga natukod sa 1920s diin nakalingkawas gikan sa kabangis sa mga bomba nga gihulog sa mga Hapon atol sa Ikaduhang Gubat sa Kalibotan. Segun ni magsusulat Lorenzo M. dela Serna nga nakaduaw kanako atol sa pagdukdok ko niining maong artikulo, kini nga water tower usa sa daghang mga water tower nga gitukod sa Jakosalem Water Works sa lain-laing dapit sa nasod.

Gieksibit karon sa City Archives and Museum ang daghang koleksyon sa mga dokumento, memento, karaang mga retrato, artifacts, ug uban pa nga adunay kalambigitan sa kasaysayan ug kultura sa Dakbayan sa Cagayan de Oro.

Gawas sa pag-safekeeping sa mga bililhong historical records, si Mayor Jaraula nagalaom nga ang pag-convert sa karaang water tower ngadto sa usa ka modernong estraktura makadani sa mga Kagay-anon sa ilang kadasig pagbalik-lantaw sa kasaysayan sa dakbayan.

Siya midugang nga ang pag-abli sa maong City Archives and Museum makatabang sa pag-edukar sa mga tinun-an, kabataan ug mga batan-on niini nga henerasyon kalabot sa pagkab-ot og kaugalingong panabot mahitungod sa kaagi sa Cagayan de Oro ug ang kanhiayng mga hiyas nga gihuptan sa mga nanag-unang mga kaliwatang Kagay-anon.

Ug aron mahatagan sa dugang atraksiyon ang maong archives center, gisukip ni Mayor Jaraula sa plano ang pagbutang og spiral steel staircase sa likod nga bahin aron kaagian sa mga bisita nga buot mosaka ngadto sa viewing deck didto sa rooftop diin malantaw ang 360-degree panoramic view sa dakbayan.

Gawas niini, giplano usab sa alkalde ang pag-instalar sa glass-enclosed elevator sa maong water tower aron kini mahatagan sa modernong panagway ug usab alang sa kasayon sa mga turista ug mga bisita.

Unsay gihulat mo, higala? Duaw na sa Cagayan de Oro, ang giilang dakbayan sa bulawanong panaghigalaay. Ug ayaw kalimot sa pagbisita sa bag-ong City Archives and Museum niini!

(Bisaya, Disyembre 17, 2008, Pahina 5)